خرم خاصگی سلطان (تولد۱۵۰۰ روتنیا، لهستان – مرگ ۱۸ آوریل ۱۵۵۸ استانبول) با نام اصلی روکسِلانا یا الکساندرا آناستازیا لیسوفسکا همسر محبوب سلطان سلیمان قانونی و مادر فرزندانش شاهزاده محمد، مهرماه سلطان، ، سلطان سلیم دوم، شاهزاده بایزید و شاهزاده جهانگیر بود.^[۱] او یکی از قدرتمندترین زنان در تاریخ عثمانی و از چهره‌های شاخص در دوران معروف به سلطنت زنان بود. او از طریق همسرش سلیمان، قدرت بسیاری کسب کرد و نقش فعالی در سیاست‌های آن زمانِ عثمانی بازی کرد.^[۲]

نام‌ها

او بیشتر با نام خاصگی خرّم سلطان شناخته می‌شد. در زبان‌های اروپایی روکسلانا به روکسولانا، روکسلین، روزا، و رزیکا ترجمه شده‌است. در ترکی حورّم (به ترکی: Hürrem) که از واژهٔ ایرانیِ «خرّم» گرفته شده استفاده می‌شود. در عربی هم با نام کَریمَة شناخته می‌شود.

سال‌های آغازین

بنا بر منابع اواخر سدهٔ شانزدهم و اوایل سدهٔ هفدهم، چون ، شاعر لهستانی که دربارهٔ خرم سلطان در ترکیه به تحقیق و پژوهش پرداخته‌است، خرم احتمالاً دختر کشیشی ارتودکس از اوکراین بود. او در روهاتین، در ۶۸ کیلومتری جنوب شرقی لووف زاده شد. در دههٔ ۱۵۲۰ در یکی از یورش‌های مکرر تاتارهای کریمه به آن منطقه، اسیر و برده شد. احتمالاً ابتدا به بازار برده‌فروشان کفّه و سپس به قسطنطنیه منتقل شد و از آنجا برای حرم‌سرای سلطان انتخاب شد.

زندگی با سلطان

در حرمسرای قسطنطنیه، خرم به‌سرعت مورد توجه سلطان قرار گرفت و حسادت رقبایش را برانگیخت. او رقیبی سرسخت و پرنفوذ برای ماه‌دوران سلطان محسوب می‌شد. خرم اولین پسرش، شاهزاده محمد، را در سال ۱۵۲۱ و دومین پسرش، سلیم، را در سال ۱۵۲۴ به دنیا آورد. این امر موقعیت ماه‌دوران را به عنوان مادر تنها پسر سلطان متزلزل کرد. آتش عداوت و خصومت بین این دو زن را مادر سلطان، عایشه حفصه سلطان، گاه به گاه فرو می‌نشاند اما پس از مرگش در سال ۱۵۳۴ این زخم قدیمی سر باز کرد و دو زن در نهایت با هم گلاویز شدند و ماه‌دوران به ضرب و شتم خرم پرداخت. این امر عصبانیت سلطان را برانگیخت و متعاقباً ماه‌دوران را به مانیسا فرستاد تا نزد پسرش، شاهزاده مصطفی، زندگی کند. این تبعید را به رسم دیرینهٔ تربیت ولیعهد در ولایتی دور ظاهرسازی کردند. سال‌ها بعد، در انتهای دورهٔ طولانی زمامداری سلیمان، رقابت بین پسرانش برای رسیدن به تاج و تخت آشکار شد. خرم و رستم پاشا، وزیر اعظم امپراتوری و داماد خرم، سلیمان را نسبت به مصطفی بدبین کردند و مصطفی به برانگیختن شورش متهم شد. سلطان سلیمان به هنگام لشکرکشی به ایران در سال ۱۵۵۳ به دلیل ترس از بروز شورش و طغیان دستور به قتل مصطفی را داد. پس از مرگ مصطفی، ماه‌دوران موقعیتش در کاخ به‌عنوان مادر ولیعهد را از دست داد و به بورسا رفت.

نفوذ خرم سلطان بر سلطان سلیمان به‌سرعت افسانه‌ای شد. او برای سلطان شش فرزند به دنیا آورد: محمد، مهرماه، سلیم، بایزید و جهانگیر. با زیر پا گذاشتن عادات و رسوم پیشین، خرم سلطان در نهایت از بردگی خارج شد و به بنده‌ای آزاد و همسر نکاحی سلطان مبدل شد. بدین ترتیب سلیمان قانونی، اولین سلطان امپراتوری عثمانی پس از اورخان غازی شد که همسری رسمی اختیار می‌کرد. با این ازدواج، موقعیت خرم سلطان در کاخ افزایش یافت و در نهایت با اعمال نفوذ، پسرش سلیم را بر تخت حکومت نشاند. همچنین خرم سلطان به عنوان مشاور سلطان در امور کشوری عمل می‌نمود و احتمالاً بر امور خارجی و سیاست‌های بین‌المللی امپراتوری عثمانی نیز اعمال نفوذ می‌کرد. دو نامه‌ای که خرم به ، پادشاه لهستان نوشته بود، هم‌اکنون نیز موجودند. در طول حیات او، روابط امپراتوری عثمانی با دولت لهستان صلح‌آمیز بود. برخی از مورخین اعتقاد دارند که خرم سلطان با استفاده از قدرت سلطان سلیمان، حمله‌های مکرر تاتارهای کریمه به زادگاهش را که برای گرفتن برده انجام می‌گرفت کنترل کرده‌بود.

درباره خرم

سلیمان با تخلص «محبی» شعر زیر را برای خرم سرود:

مرگ ابراهیم پاشا

وزیر اعظم ابراهیم پاشا حامی شاهزاده مصطفی بود. ابراهیم پاشا در ۶ مارس ۱۵۳۶پس از بازگشت خود از سفر [۳]

انتصاب شاهزادگان

خرم سلطان در انتصاب شاهزادگان به عنوان والی شهرهای مختلف عثمانی نیز نقش داشته است. در سال ۱۵۴۱، مقام والی مانیسا از شاهزاده مصطفی گرفته شد و به عنوان والی آماسیه منصوب شد. سال بعد پسرش شاهزاده محمد به عنوان والی مانیسا منصوب شد. در این وضعیت مردم و سربازان به این موضوع واکنش نشان دادند. سلیمان توضیح داد که شاهزاده مصطفی را برای اطمینان و حفاظت از سرزمینهای شرقی به آماسیه فرستاده است و او را به عنوان وارث و ولیعهد خود اعلام کرد. این انتصاب‌های پی درپی تحت تاثیر و نفوذ خرم سلطان صورت گرفته است. خرم سلطان برخلاف قوانین که باید همراه شاهزاده به سانجاق می‌رفت، در استانبول ماند اما در زمان‌های مختلف به بازدید شاهزادگانش می‌رفت.^[۴]

معرفی رستم پاشا

تنها دخترخرم سلطان،مهرماه سلطان در سال ۱۵۳۹ به ازدواج والی دیاربکر رستم پاشا در آمد. داماد خاندان عثمانی در سال ۱۵۴۴به عنوان وزیر اعظم منصوب شد. بسیاری از منابع معثقدند که این انتصاب با اخراج سلیمان پاشا صورت گرفت. در پشت صحنه معرفی و انتخاب رستم به عنوان وزیر اعظم، خرم سلطان دست دارد.^[۵]

مرگ شاهزاده مصطفی

ترس خرم سلطان از به تخت نشستن شاهزاده مصطفی پس ازسلیمان باعث شد وی اقدام به از چشم انداختن مصطفی از پدرش کند که با کمک دخترش مهرماه سلطان و رستم پاشا این توطئه صورت گرفت. رستم پاشا به دستور خرم سلطان، با در دست داشتن مهر و موم شاهزاده مصطفی نامه‌ای به شاه طهماسب پادشاه ایران نوشت. این امر موجب شد سلطان سلیمان گمان کند مصطفی برای تصاحب تاج و تخت شورش کرده است.

در روز قتل، سلیمان برای دیدار، مصطفی را به چادر خود فرا می‌خواند. گفته شده که در آن روز مصطفی لباسی سفید بر تن داشته که نشانه بی گناهی او و تهمتی است که به او زده شده. پس از مرگ، از جیب مصطفی نامه‌ای پیدا می‌شود که سلیمان از کشتن پسرش پشیمان می‌شود. پس از این واقعه شاهزاده جهانگیر که شاهد این رویداد بود دچار تاثیر عاطفی شدیدی می‌شود که منجر به مریض شدنش می‌شود و سپس شاهزاده جوان در حلب فوت کرد. پس از آن از خرم سلطان تنها دو پسر، شاهزاده سلیم و شاهزاده بایزید باقی ماندند.

اعدام کارا احمد پاشا

کارا احمد پاشا از دولتمردان و وزیران دولت عثمانی و همسر خواهر سلیمان فاطمه سلطان بود. او در مجارستان، ایران و گرجستان خدمات زیادی کرده بود. خرم سلطان درماه اوت سال ۱۵۴۹ برای پادشاه لهستان و دوک بزرگ لیتوانی نامه‌ای به عنوان تبریک تاج و تخت فرستاد. در همین سال ایرانیان در ارزنجان شکست خوردند و سوکولو محمت پاشا در مجارستان منصوب شد(۱۵۵۲) و در سال ۱۵۵۳ سلطان سلیمان به ایران سفر کرد. در همین سال رستم پاشا برای خلع ملکه اعظم منصوب شد. در زمان بازگشت، حکم گناه کار بودن کارا احمد پاشا داده شد و پس از تشکیل جلسه دیوان، احمد کارا در مقابل همه اعدام شد (سال ۱۵۵۵). در پشت این حادثه نیز خرم سلطان و دخترش مهرماه سلطان دست دارند.^[۶]

سیاست خارجی

نامه‌ای که خرم سلطان به ، پادشاه لهستان نوشت و بر تخت سلطنت نشستن را به او تبریک گفت.

• شاهزاده محمد: در سال ۱۵۲۱ متولد شد و در سال ۱۵۴۳ درگذشت.
• مهرماه سلطان: در سال ۱۵۲۲به دنیا آمد. او تنها دختر خرم سلطان و همچنین همسر وزیر اعظم رستم پاشا بود. وی در زمان سلطنت برادر کوچکتر و برادرزادهٔ خود نیز از نفوذ بالایی برخوردار بود. در سال ۱۵۷۸ درگذشت.
• : در سال ۱۵۲۲ یا ۱۵۲۳ به دنیا آمد و ۲-۳ سال پس از تولد فوت شد.
• سلطان سلیم دوم: در سال ۱۵۲۴ متولد شد. پس از مرگ مادرش، با برادر کوچکترش شاهزاده بایزید وارد مبارزه برای تاج و تخت سلطان سلیمان شد و در این مبارزه مورد حمایت حمایت پدرش قرار گرفت. پس از مرگ سلطان سلیمان، پادشاهی عثمانی به سلطان سلیم دوم رسید. زمان مرگش سال ۱۵۷۴ می‌باشد.
• شاهزاده بایزید: در سال ۱۵۲۵ متولد شد. پس از مرگ برادرش شاهزاده مصطفی، با شاهزاده سلیم وارد مبارزه برای تاج و تخت سلطان سلیمان شد و به ایران فرار کرد و در قزوین در سال ۱۵۶۱ توسط سفیر عثمانی کشته شد.
• شاهزاده جهانگیر: در سال ۱۵۳۱ به دنیا آمد و در سال ۱۵۵۳ گذشت.

خیرات

در کنار دخالت‌ها و دسیسه‌های سیاسی‌اش، خرم سلطان در انجام امور خیریه نیز دستی داشت و احتمالاً ایفای این نقش را به تقلید از هارون‌الرشید انجام می‌داد. ساختن مسجد، دو مدرسهٔ قرآنی، فواره، و بیمارستان زنان در نزدیکی بازار برده‌فروشی قسطنطنیه از جمله اقدامات خیریهٔ او به حساب می‌آیند. او دستور داد تا در نزدیکی مسجد ایاصوفیه، حمامی بنا کنند تا عبادت‌کنندگان بتوانند از آن استفاده کنند؛ حمامی که امروزه نام دارد. در سال ۱۵۵۲ در بیت‌المقدس، را بنا کرد تا در میان فقرا و نیازمندان غذای رایگان توزیع کند. همچنین برخی از کارهای قلاب‌دوزی او (یا حداقل قلاب‌دوزی‌هایی که به سرپرستی او انجام گرفته‌بود) تاکنون باقی‌مانده‌اند؛ از جمله قلاب‌دوزی‌هایی که در سال ۱۵۴۷ و ۱۵۴۹ به ترتیب به شاه تهماسب و سیگیسموند دوم اوگوستوس اهدا شد.

مرگ

مقبرهٔ خرم سلطان

خرم سلطان در ۱۸ آوریل ۱۵۵۸ درگذشت و در آرامگاه گنبدی‌شکل زینت‌شده با نفیس‌ترین کاشی‌های ایزنیک که طرحی از باغ‌های بهشت بر روی آن‌ها نقش بسته‌است دفن شد. آرامگاه او در نزدیکی آرامگاه مجزا و حزن‌انگیزتر سلطان سلیمان، در مسجد سلیمانیه قرار دارد.

پس از مرگ

بایزید که با مرگ مادرش خرم سلطان در سال ۱۵۵۸ میلادی (۲۶ جمادی‌الاول ۹۶۵ ه‍ ق) نیرومندترین پشتیبان خود را از دست داده بود، توسط سلیمان از حکومت کوتاهیه برکنار و به حکومت آماسیه منصوب شد که این برکناری موجب جنگ‌های متعدد بایزید و سلطان سلیمان و درنهایت پناهندگی وی به دولت ایران و مرگش توسط برادرش سلیم دوم شد.

منابع